Podemos atoparnos no coro

A presentación do programa da oitava edición do festival GUIdance, escrita polo seu director Rui Torrinha, comezaba a partir da seguinte pregunta: “Como pode a historia que pasa polos corpos que danzan axudar a crear futuros?”.E pechaba o texto con outra pregunta: “Ao final, que idade ten un corpo que crea futuros?”. Estes interrogantes estaban ben presentes nas propostas portuguesas que se puideron ver no primeiro fin de semana do festival en Guimarães: “O Limpo e o Sujo” de Vera Mantero; “Humanário” de Rui Horta (creada en colaboración con Tiago Simães); e “Da insaciabilidade no caso ou ao mesmo tempo um milagre” de Joana von Mayer Trindade e Hugo Calhim Cristóvão. Dende propostas estéticas e linguaxes físicas moi diferentes, as tres pezas colocarn interrogantes que apontan cara a un tempo aínda por imaxinar e por conquistar, sen pechar respostas, e procurando ‘o novo’ alí onde iso se poida atopar: no descoñecido, no invisible, no desviado, no descartado; cara diante ou cara atrás.

Nunha primeira lectura ao programa, resulta doado afirmar que a proposta do GUIdance reflexa compromiso á par que recoñecemento pola danza do país. Compromiso cas novas xeracións de creadoras e recoñecemento cara as que xa contan cunha carreira máis que lexitimada. Pero non se trata apenas dunha aposta de “xustiza” por cumplir e dar oportuniades a todas as partes –cousa xa de por si valiosa–, senón dunha aposta polo universo de posibilidades que a unión de corpos, experiencias e coñecementos nos achega: subliñando o diálogo entre unhas e outras idades, non apenas no sentido de trasvase de coñecemento, máis tamén –e sobre todo– no sentido de traballo conxunto, corpo con corpo. Porque, certamente, non se poden crear futuros sen contar con todas. Así, o público puido disfrutar no GUIdance das propostas escénicas de dúas das figuras referentes e máis influintes da danza contemporánea portuguesa –e tamén internacional–: Rui Horta (autor en destaque nesta edición) e Vera Mantero, ambos traballando con persoas de xeracións novas, o primeiro dirixindo dunha proposta comunitaria con perto de corenta persoas e a segunda subindo ela mesma á escena con dous bailaríns. Ao lado de Vera Mantero e Rui Horta, o público atopouse na mesma fin de semana cunha coreografía grupal firmada por dous autores novos, cun elenco tamén novo, e sostida por un grupo de profesionais que apoiaron a creación dende a “teoría e filosofía”.

“Humanário” de Rui Horta foi unha peza central no festival, que se presentou como estrea absoluta e que contou ademáis cunha participación do Centro Cultural Vila Flor –sede do GUIdance– na produción. A peza podería inscribirse dentro do fenómeno de “danza comunitaria” que está a destacar dende hai anos nos escenarios internacionais e que, sen dúbida, non semella estar agotado, polo que cada peza continua a traer de sorprendente e inesperado, e polo efecto de conexión que continua a provocar en públicos diversos. A maioría destas pezas teñen como punto de partida o achegamento dun creador ou creadora a unha comunidade concreta (normalmente habitantes dunha localidade que se prestan a vivir “a experiencia”), persoas ás cuais se lles propón a inmersión nun proceso creativo determinado, xeralmente bastante dirixido a nivel artístico, pero que chega a certas zonas inesperadas grazas ás aportacións e á verdade dos corpos “inexpertos” e espontáneos. Neste caso, a proposta de Rui Horta, creada en colaboración co músico Tiago Simães, ten de diferente –con respeito a outras pezas comunitarias– que une a un grupo de persoas escollidas en razón dos seus talentos particulares e diversos, persoas case profesionais ou amadores, de entre 18 e 40 anos, que foron quen de poñer a materia prima da peza. O grupo foi construido a partir dunha convocatoria e posterior audición, e pasou por un proceso de ensaios conxuntos en Guimarães na súa fase final. O papel de Rui Horta e Tiago Simães foi o de dar forma ao conxunto deses talentos diversos, é dicir, o de escoitar as voces para poñelas a cantar xuntas, pero sen darlles a letra, pois esta xa estaba en cada unha das persoas, escollidas, precisamente, por teren algo que dicir: había quen bailaba, quen cantaba, quen tocaba o violín…

A pregunta é a seguinte: Como pode unha comunidade diversa de talentos, reunida temporalmente, construir un presente común que vaia alén da suma de unidades? “Humanário” logra ese miragre: cada unha das corenta persoas funcionan de altavoz das outras e, xuntas, ofrecen unha mensaxen de comuñón, de resistencia, de potencia do “estar” en colectivo. De feito, “Humanário” funciona coma un coro de voces e de corpos. A voz é usada como unha extensión do corpo. A peza é unha coreografía composta de movementos, escenas, palabras, sons e músicas. A iluminación vai en todo momento acorde e en sintonía co que acontece no escenario, ca realidade e intensidade expostas polos corpos e as voces, non de representación de lugares, senón de paisaxe que aparece, procurando tamén un efecto de armonía e equilibrio. Sorprende que “Humanário” sexa capaz de dar momentos de protagonismo a cada unha das corenta persoas, ao lado de tantos outros momentos grupais… e todo iso sen caer no espectáculo fragmentario, nen por un intre. Todo o contrario, o efecto é o dunha bandada de paxaros, debuxando fermosas estenografías que os unen e separan. Unha experiencia conmovedora de 60 minutos, dunha beleza verdadera e hipnótica, moi armoniosa, forte e delicada ao mesmo tempo. Que mostra a potencia e beleza de atoparmos unha voz común a partir da escoita de cada voz particular. –“Humanário” faime lembrar da cación de Damien Jurado titulada “Cinco de Tomorrow”, na que di: I can meet you in the chorus | it’s all just a state of mind (…)–. Fainos lembrar que podemos atoparnos no coro. En palabras do coreógrafo Rui Horta, que di situarse nunha visión optimista sobre o futuro, “temos de imaginar para que aconteça”. Para el, segundo explicou no programa, o desafío foi o de traballar con corpos non treinados (“no sentido de que estou habituado a traballar con alta fidelidade, con corpos hi-fi”), o desafío foi o de situar a esas persoas no máximo das súas posibilidades ata conseguiren a súa propia revelación, é dicir, para lograr que elas mesmas se sorprendesen co que son capaces de facer.

Pola súa banda, Vera Mantero, outra das figuras de referencia das artes performativas portuguesas, presentou no GUIdance “O limpo e o sujo” (peza estreada no Teatro Maria Matos en Lisboa no 2016), con interpretación de Elizabete Francisca, Francisco Rolo e a propia Vera Mantero, e creación musical de João Bento. A coreografía ten o selo indiscutible da creadora, unha danza que reclama os corpos e os movementos libres, a desorde propia do comportamento humano, a ruptura cos convencionalismos e o estado de alerta de cada un dos nosos membros. A peza continua nesa procura que se relaciona fortemente co instante, ca idea de fluxo que se escapa en moitas direccións, pero que tamén ten moito de composición coreográfica. Así, resulta algo inevitable –polo menos para quen coñece a obra da coreógrafa– ollar para os dous intérpretes máis novos sen ver neles certa condición de pupilos, de bailaríns “bailando os movementos de Mantero”. O que, para mín, restou potencia á peza e ás súas propostas de avanzar cara a afirmación do suxo, do que non entendemos como correcto, da imaxe confusa que é, ao mesmo tempo, totalmente natural. É nesa contracción, entre os movementos que ollamos como suxos pero que recoñecemos como naturais (animais, humanos …), onde Vera Mantero consegue sempre coarnos cuestionamentos sobre a orde establecida e sobre o mundano, e fainos apreciar a autonomía da danza e as súas posibilidades para explicarnos a nós mesmos, saíndo do que é unívoco –do que é limpo, do que é suxo… cal é cal? por que? –.

“O limpo e o sujo” é unha sucesión de movementos e escenas que propoñen a existencia mesma dos corpos como inicio e fin, como orixe e obxectivo. O comezo da peza, de grande potencia, preséntanos aos tres intérpretes de frente para o público, repetindo en bucle –maquínicamente e sincronizados– unha serie de xestos cos brazos, co rostro, ca boca, cas mans, cos ollos… acompañados de respiracións fortes, que marcan o ritmo do trío. Parecen atender a un automatismo raro e aparentemente improductivo, que non mostra nada “bonito”. Pero, por que non, esta repetición pode levarnos a reflexionar sobre o automatismo “non raro” –ou asumido– que hai por baixo dunha coreografía clásica. E tamén a reflexionar sobre a onde poden levarnos as diferentes pulsións e tensións do corpo, se lles damos unha enerxía ou intensidade concretas, se as deixamos sair, ou se insistimos nelas. Estes momentos de automatismos –ou de repeticións escollidas conscientemente, para esgotalas– continúan combinándose na coreografía con escenas nas que cada intérprete procura a súa liberdade, instantes de improvisación e instantes de loucura. A forza e enerxía é incuestionable nesta peza, que comparte a frescura e o indomable propios das propostas de Vera Mantero.